Stanisław Antoni Szczuka

Szczuczyn jest miastem o 319 letniej historii. Jego założycielem i twórcą był Stanisław Antoni Szczuka, który zapisał się godnie w dziejach Polski oraz rozwoju ziemi szczuczyńskiej, choć nie tylko. 19 maja 2011 roku obchodzić będziemy 300 rocznicę śmierci tego wybitnego męża stanu, polityka, gospodarza oraz twórcę m.in. miasta Szczuczyna. W niedzielę 8 maja istniejące Gimnazjum Publiczne w Szczuczynie otrzymało sztandar, a szkoła przyjęła za patrona Stanisława Antoniego Szczukę i nosić będzie jego imię. Pragnę przybliżyć jego dokonania na polu działalności politycznej, tworzeniu dób szczuczyńskich i miasta Szczuczyna. Będzie to ta część działalności, która powinna być szczególnie bliska „szczuczyniakom i sąsiadom" pomijając jego dokonania na ziemi lubelskiej i podolskiej. Stanisław Antoni Szczuka Pierwsza wzmianka na terenie Ziemi Wiskiej o Szczukach pochodzi z roku 1436, kiedy to książe mazowiecki Władysław nadał przywilej sprzedaży braciom Falisławowi i Marcinowi Szczukom ziem nad rzeką Wissą. W tym okresie wielu posiadało przydomki Mróz, Bączek, Baran, Sławuta. Z linii Marcina Szczuki pochodził Adam Szczuka. Początkowo był on wikarym wąsoskim. Następnie pełnił służbę plebana w Rajgrodzie w 1483 roku, a w roku 1482 i 1485-88 w Białej Piskiej w Prusach. W latach 1499-1515 był plebanem w Kobylinie na Podlasiu. Dorobił się on wielkiego majątku. Do niego to należały między innymi barcie we wsi Żebry. W roku 1483 książę mazowiecki Janusz II zastawił mu wsie Przytuły, Kędziorowo, Szczuki Litwa. Był on dzierżawcą tych wsi jeszcze w roku 1526. Wsie te następnie zastawił za 200 kop groszy Zawiszy z Kondracja marszałkowi książęcemu i chorążemu płockiemu wieś Żebry. Po śmierci księdza Adama Szczuki spadkobiercą jego został bratanek Jan Szczuka, pisarz ziemi wiskiej w latach 1507-1542 (potomek Marcina Szczuki). Tzw. właściciel Jurca, Łojewa, Miętusewa, części Skaj. Był on ożeniony z panną możnego rodu kujawskiego Łucją Kisielecką, córką Stanisława – kasztelana dobrzyńskiego. Miał on syna o imieniu Jan, który przeniósł się na Litwę. Jan scedował spadek po ciotce Reginie z Kisielnickich, wdowie po Piotrze Czarnkowskim – kasztelanie poznańskim swojemu bratu ciotecznemu Mateuszowi Podoskiemu Goszczowi. (brak ustaleń stopnia pokrewieństwa ze St. A. Szczuką). Według relacji z 1687 roku Stanisław Szczuka był synem Macieja z powiatu wiskiego. W roku 1650 podczas wyprawy Stanisława Szczuki pod Wielkie Łuki służąc w wojsku koronnym w chorągwi husarskiej zatrzymał się w miasteczku Krakinów na Litwie w powiecie upickim w pobliżu Rady Wizygierdów (zamożny ród litewski). Poznał on tam Agnieszkę córkę Serafina Wizygierda, wdowę po Stanisławie Szydłowskim. Ożenił się z nią i osiadł na stałe w Radach. Jego drugą żoną była Dorota wdowa po Czrniewiczu. (W roku 1586 przebywał w Radach). Zmarł on około 1608 roku. Jeden z trójki jego synów Wojciech poślubił Barbarę córkę Klausa Meldera z Kurlandii. Syn ich Stanisław ożenił się z Zofią Szpilewską Neronowiczową córką Stefana podczaszego rzeczyckiego następnie przeniósł się na Ruś. W 1650 roku mieszkał w Luboniczach w powiecie rzeczyckim w pobliżu Dniepru województwo mińskie. Bliscy krewni Stanisława po braciach dziadka służyli wojskowo, byli również urzędnikami ziemskimi. Z rodu litewskiego Szczuków w końcu XVII wieku Michał Szczuka był pisarzem ziemi trockiej. W roku 1654 urodził się w Radzyniu na wschodnich kresach Rzeczpospolitej, jako syn Stanisława Szczuki i Zofii Szpilewskiej Neronowiczowej - Stanisław Antoni Szczuka. Miał on dwoje rodzeństwa, brata Gracjana – Michała (ur.1650 r.) wojskiego rzeckiego w województwie mińskim rotmistrza w służbie brandenburskiej poległego w walce o Szczecin w 1677 roku oraz siostrę Annę (ur.1653 r.), o której nic nie wiadomo. Ojciec St. A. Szczuki Stanisław służył w wojsku, w 1665 roku lub 1666 zmarł w niewoli moskiewskiej, zaś bracia matki polegli w jednej z licznych walk na kresach. Wkrótce po śmierci ojca zmarła także matka. Stanisław Antoni Szczuka otrzymał staranne wykształcenie. Początkowo kształcił się w Wilnie. Był protegowany przez opata K.J. Szczukę profesora Uniwersytetu Krakowskiego. Do 1672 roku przebywał w Krakowie gdzie był słuchaczem filozofii i retoryki. Posiadł umiejętności władania językiem francuskim i niemieckim. Opatowi zawdzięczał kształt swojej edukacji oraz kontakt z dworem królewskim. Jego protektor ksiądz Kazimierz zalecał ćwiczenie się w łacinie, polszczyźnie oraz pozbycie się naleciałości litewskich. Praktyczną znajomość prawa zdobył w Trybunale Lubelskim, gdzie przez siedemnaście miesięcy uczył się praw koronnych. Początkowo był palestrantem przy trybunale koronnym. W roku 1675 w wieku 23 lat St. A. został sekretarzem króla Jana III Sobieskiego, dzięki poparciu: opata Kazimierza Jana Szczuki (1623-94) pochodzącego z linii Szczuków Falisławów, Wacława Szczuki (1694 od króla otrzymał kuchmistrzostwo koronne) oraz swojemu rówieśnikowi ks. Sewerynowi Szczuce (zm. 1727 r.) związku rodziny ze służbą wojskową. Wówczas to otworzyła się przed nim kariera polityczna i majątkowa. Jako zamożny szlachcic litewski poznał dwóch wysokich dygnitarzy kościelnych z rodu Szczuków pochodzących z ziemi wiskiej, co przyczyniło się do osiedlenia się w ziemi praojców. Na dworze króla Jana Kazimierza (władał od 1648 do 1668 roku) poznał Jana Szczukę (zm. 1694 r.) pochodzącego z linii Szczuków Falisławów - syna Jana i Katarzyny z Popowskich. Był on kombatantem wojen szwedzkich. Brał udział w zdobyciu Piotrkowa i zamków w Pilicy, Krzepicach. Następnie był on proboszczem łomżyńskim, warszawskim, kustoszem poznańskim. Został kanonikiem krakowskim, opatem paradyskim, aż doczekał się sakry biskupa chełmińskiego. W tym okresie wiele czasu spędził na dworze królów. W 18681 roku St. A. Szczuka korespondował z kuzynem-opatem w Warszawie. W liście z dnia 20.02.1682 roku ksiądz Seweryn Szczuka pisał do St. A. obdarzonego tytułem podczaszego wiskiego, ze Tomasz Grądzki starosta wiski ma zamiar sprzedać wieś Szczuki Barany (Falisławy), którą jego ojciec Maciej sędzia ziemi wiskiej posiadał po Bonzykowskich. Do kupna tej części wsi doszło w czasie Sejmu w Warszawie, gdzie St. A. Szczuka wystąpił po raz pierwszy, jako poseł ziemi wiskiej. W dniu 10 marca 1683 roku nabył on od Sebastiana Ławskiego syna zmarłego Jana podstolego wiskiego wieś Szczuczyno zwaną też Szczuki Litwa lub Książęcą Wsią. W kwietniu wykupił dalsze części wsi Szczuli Barany od spadkobierców Mateusza Szczuki. We wrześniu 1683 roku Stanisław Antoni wyjechał w otoczeniu króla (Ostrzykamień) na odsiecz Wiednia. W dniu 12 września 1683 roku wojska sprzymierzone pod dowództwem króla Jana III Sobieskiego pokonały pod stolicą Austrii Wiedniem wielką armię turecką na czele, której stał wielki wezyr Kara Mustafa /po klęsce wiedeńskiej skazany na śmierć z rozkazu sułtan Mehmeda IV/. W roku 1684 St. A. kupił od krewnej opata Kazimierza Szczuki Zofii ze Szczuków żony Mateusza Zakrzewskiego łowczego wiskiego za zgodą opata oraz Wacława Szczuki stolnika wiskiego, jej spadek w Baranach po ojcu rotmistrzu wojsk królewskich Augustynie i po stryju Wojciechu. Około roku 1685 Szczuka został regentem kancelarii koronnej większej (1688-1699). W roku 1685 został wybrany na stanowisko komisarza sejmowego do rozpatrzenia sprawy szlachty powiatu piltyńskiego z Kurlandii. St. A. Szczuka był znawcą literatury oraz malarstwa i muzyki. Posiadał nawet własną kapelę. W roku 1686 nabył prawo do spadku w Baranach po Adamie z Niedźwiedzkich od jednego z jego spadkobierców Wacława Grabowskiego i jego żony Katarzyny z Kownackich. W tym też roku otrzymał starostwo wilkijskie na Litwie, które dotychczas było własnością Rodu Sapiechów. Występując w Sejmie w roku 1687, jako poseł ziemi wiskiej bronił interesów domu królewskiego. W końcu 1687 roku otrzymał dochód ze starostwa grodzkiego lubelskiego, gdzie uroczyście wjechał w dniu 5 stycznia 1688 roku. 18 października 1688 roku został referendarzem koronnym, zaś od listopada do kwietnia 1689 roku pełnił funkcję posła ziemi wiskiej sprawując funkcję Marszałka Sejmu. W latach 1688-89 Szczuka wykupił ziemię w 13 transakcjach od Doroty z Gromadzkich, Wojciecha Szczuki - syna Jana, Marcina Szczuki – syna Jana, Agnieszki i Zofii ze Szczuków i Stanisława Szczuki syna Tomasza Szczuki. Od 1689 roku do maja 1690 roku dokonał skupu gospodarstw za kwotę 2750 zł części od Chludzińskich, Chmielewskich, Czaplickiego. W roku 1690 był posłem do elektora brandenburskiego. W okresie posłowania dał się poznać, jako wybitny krasomówca, okazał swą przedsiębiorczość i zręczność polityczną. W tym to roku, aż do1697 roku St. A. Szczuka miał przerwę w roli posła ziemi wiskiej (w tym czasie wybierano okoliczną szlachtę). W celu możliwości wykupu ziem St. A. Szczuka podstawiał w tym celu innych, między innymi Antoniego Szczukę i Michała Skrodzkiego. Takim to sposobem w 1692 roku wykupił wieś Dołęgi. Z chwilą wykupienia wsi Szczuki Litwa rozpoczął tworzenie dóbr oraz miasta. W tym celu sprowadził architektów i budowniczych. Korzystał również z rad kuzyna Kazimierza Szczuki biskupa Chełmińskiego (doskonałego w architekturze). Wybudowano kościół, klasztor przeznaczony dla ojców pijarów i kolegium. Budowano również pałac na przedmieściach tworzonego miasta. W dniu 9 listopada 1692 roku St. A. Szczuka osiągnął swój cel. W dniu tym tworzone przez niego miasto otrzymało prawa miejskie magdeburskie na mocy przywileju wystawionego w Żółkwi przez króla Jana III Sobieskiego. W latach 1693-1702 Szczuka toczył proces z elektorem brandenburskim o wsie Rogale i Sokoły w Prusach, gdyż rościł do nich swe prawa. W latach 1693-4 wykupił wsie Grabowo i Sulimy. W 1693 roku odziedziczył po Kotowskich wielki majątek. Otrzymał on pałac w Warszawie usytuowany przy ulicy Miodowej oraz gotówkę w wysokości 86 tys. zł. W kwietniu 1693 roku rozpoczął wykupywanie wsi Kotowo oraz Ławska i Słucza. Słucz wykupił od spadkobierczyni Drozdowej, gdzie wzniósł nowy kościół. Do roku 1695 wykupił wieś Glinki od męża i spadkobierców Zofii Bogumiły Iłowskiej, która zmarła bezpotomnie. Kotowo, Słucz i Ławsk zakończył wykupywać w 1696 roku. W maju 1695 roku kupił od Władysława Berga kasztelana inflanckiego i jego żony Konstancji z Wolfów za 40 tys. złp. części Ławska i Ciemianki oraz dzierżawę królewszczyzny Żebry. W dniu 6 lutego 1695 roku St. A. Szczuka wziął ślub z damą dworu królowej Marysieńki Konstancją Marią Anną Potocką córką Bogusława starosty jabłonowskiego i Teofilii Heleny z Kurozwęg Męcińskiej. Bronisław Heyduk w książce pt. „Janina znak Sobieskich” tak pisze o zawarciu związku małżeńskiego przez Szczukę: „ – Skoro już o babach mowa – podjął pan Adam mrużąc oczy – nowinę powiem: pan Szczuka się ożenił. - Szczuka , referendarz koronny? – pytano. - Ten sam, któregom zawdy szanował, chwalił za tęgą głowę i stateczność. - Ożenił się? A cóż dziwnego? – zapytał pan Kicki-. - Młody był, urodny, jak rzadko, zasobny, na wysokim urzędzie. Kiedyż się to obyło, ślub i wesele?... Dziwno mi, że nie słyszeliśmy... ... Pan referendarz Szczuka też był, jako ja, kawalerem, tym bardziej przeto wiązał, rzecz można, moje serce... ...Otóż była na dworze pewna cicha, skromna panienka pod opieką pani ochmistrzyni. Jej szczególna faworyta... ... – Nikt nie przypuszczał, że panna zagięła parol właśnie na urodnego Szczukę, mając ochmistrzynie całkiem za sobą. Raptem pani ochmistrzyni ciężko zachorowała, jak to bywa u starszej osoby. Szpik jej pono zaszkodził tłusty, gdyż go zjadła z kapustą z brzoskwiniami. Umierając wezwała pana Szczukę, a potem pannę. I co powiecie?... Połączyła młoda parę. Nocą dano znać księdzu, udzielił im ślubu bezzwłocznie.Nad ranem poprawiło się zdrowie matrony. Nie umarła. A pan Szczuka już się nie wywinie z małżeńskich okowów...” Z tego to małżeństwa doczekał się dzieci: - syna Marcina Leopolda Stefana (urodzonego13 listopada 1698 roku - zmarł 1728 roku) –był starostą wąwolinickim. Dziedziczył Biłgoraj i Wiekszni, której nadał prawa miejskie); - syna Jana Kantego Antoniego (zm.1726) był starosta wiekszniańskim. Mężem Salomei Sapiehy - córki Jerzego Stanisława Sapiehy. Przez kilka miesięcy był właścicielem Biłgoraju. Zmarł bezpotomnie. - syn August Michał Szczuka, - córka Wiktoria Szczuka żona potomka kasztelana krakowskiego Kątskiego; i córka Maria Anna Szczuka. Wniosła ona mu w wianie 140 tys. złp. będąc synowicą prymasa Teodora. Połowa w gotówce, pozostała część w wyprawie i klejnotach. Była ona wykształconą i inteligentna kobietą. Interesowała się literaturą (tłumaczyła Moliera). Dbała pieczołowicie o archiwum męża. To jej i synowi Szczuka zawdzięczał uporządkowanie i zabezpieczenie źródeł króla Jana III Sobieskiego, a następnie Augusta II Mocnego. Otrzymany posag pozwolił mu na dalsze skupowanie ziem i starostw oraz kontynuowanie dalszej rozbudowy miasta Szczuczyna. Po śmierci króla Jana III Sobieskiego w czerwcu 1696 roku Maria Kazimiera w liście do przyjaznego referendarza Szczuki pisała: ...” Los uczynił mnie nieszczęśliwą zabierając mi go. Nie ma już bez niego żadnej dla mnie radości w życiu. Wszak szczęście moje polegało bardziej na radowaniu się jego osobą, aniżeli jego koroną.”... Do końca życia króla Jana bliskim współpracownikiem był St. A. Szczuka. To on w imieniu króla przeprowadzał rozmowy, wydawał decyzje oraz prowadził korespondencję. W tym to czasie korespondencja Szczuki liczyła 10 tys. listów – króla Jana III Sobieskiego, Marii Kazimiery i jego. W dniu 6 października 1696 roku przywilejem zapisał na utrzymanie szkoły powstałej przy klasztorze ojców pijarów 50 tys. złp. na dobrach ławskich. W tym roku wykupił również wsie: Surały, Łubiankę, Sulinów, Baranów, Grabowo. Kupił pałac w Nowogrodzie dla spływu i eksportu zboża. Nabył również łąki w Szymanach nad rzeką Ełk. W roku 1697 wykupił pozostałe części Ławska i Ciemianki od różnych spadkobierców Iłowskich. Jesienią tego roku Szczuka otrzymał przywilej na pobieranie 150 beczek soli rocznie. W okresie bezkrólewia w maju 1697 roku Szczuka został wybrany ponownie posłem a ponadto pułkownikiem ziemi wiskiej. W latach 1697 do 1698 Szczuka pełnił funkcję zarządcy dóbr Szczuczyńskich. Szczuka przyjaźnił się z Augustynem Loccim architektem – projektantem dworu w Winiarach nad Pilicą. W roku 1698 otrzymał od króla dzierżawę tajeńską pod Augustowem. W tym też roku pełnił funkcję marszałka Sejmu. Stał się propagatorem oświaty wśród najszerszych mas. Konfirmował fundację kolegium oraz dokonał zapisu sum dóbr Mortęgi na Pomorzu dla kolegium oraz zapisu wieczystego fundacji na kształcenie chłopów. W XIX wieku – gdyż do tego okresu przetrwała ta fundacja – fundację tę przeniesiono do gimnazjum suwalskiego, gdzie przetrwała do 1939 roku. W roku 1968 St. A. Szczuka kupił od księdza Prokopa Gutowskiego za 2.600 zł części wsi Grabowskie po stronie ziemi wiskiej i łomżyńskiej. W czerwcu 1699 roku był posłem ziemi wiskiej, został wybrany Marszałkiem Sejmu doprowadzając swoim autorytetem i przedsiębiorczością do uspokojenia w kraju. Uczestniczył, jako poseł w elekcji Augusta II. Wystawił chorągiew ziemską, dzięki czemu mógł stać obok najmożniejszych w kraju. W dniu 1 lipca 1699 roku król August II w czasie sejmu wyniósł Stanisława Antoniego Szczukę do rangi podkanclerzego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Urząd ten Szczuka przejął po trzech kolejnych Radziwiłłach. W ostatnim roku XVII wieku otrzymał dzierżawę (leśnictwo) bronowską z Puszczą Dybła w ziemi wiskiej. W tym też roku należały do niego wsie: Szczuki Skaje, Chajewo, Chojnowo i włóki brzezieńskie. W 1700 roku car i kanclerz Gołowin namawiali podkanclerzego do aprobaty wojny Polski ze Szwecją. Mimo nacisku Szczuka wyraził sprzeciw. Szczuka ze swych dóbr i miasta eksportował zboża dzięki rozwojowi gospodarki rolnej. Rozwinął przemysł tkacki (sukiennictwo). Z pobliskich lasów otrzymywał produkcję smoły potażu. Zapoczątkował również rozwój handlu. W XVII wieku członkowie rodu Szczuków piastowali dwa urzędy biskupie, czterech zajmowało inne stanowiska dygnitarzy kościelnych, jeden urząd podkanclerzego oraz jeden kuchmistrza. W 1701 roku prowadził administrację ceł Wielkiego Księstwa Litewskiego. Był właścicielem dwóch ogrodów w Nowogrodzie. Dokonał prawnego wykupu 3 włók ziemi w Goniądzu nad Biebrzą oraz część Osowca naprzeciw leśnej przerwy tuż nad Biebrzą. Z osady Osowiec utworzył miasteczko oraz wsie Marcinopol i Wygodę z karczmą po stronie podlaskiej. Był właścicielem klucza Faheńskiego w ekonomii grodzieńskiej. Często przebywał poza Szczuczynem wyjeżdżając do Radzynia, Lublina, Warki i innych dóbr lubelskich, których był właścicielem. W 1703 roku St. A. Szczuka na rzecz ziemi wiskiej zrzekł się z 30 beczek soli rocznie, za co od Sejmu Ziemi Wiskiej Szczuczyn otrzymał zwolnienie wieczne od podatków. W 1704 roku Szczuka był właścicielem ziemi w Danówku i Szymanach nad rzeką Ełk. W latach 1704-8 wykupił część Osowca od Jakuba Rydzewskiego i Jakuba Świderskiego wojskiego wiskiego i jezuitów łomżyńskich, do których część Osowca należała od 1623 roku. Nowe miasteczko Marcinopol w 1724 roku otrzymało przywilej od syna St. A. Szczuki Marcina. Podczas układów pokojowych w Altranstädt przemawiał wychwalając Stanisława Leszczyńskiego (Leszczyński w Szczuczynie). W tym to czasie Szczuka był jego zwolennikiem. W 1706 roku był posłem do króla szwedzkiego Karola XII. W tym też roku dokonał zakupu Borowa za 20tys. zł. W wyniku najazdu szwedzkiego w 1708 roku Szczuka, jako właściciel dóbr i miasta Szczuczyna stanął na czele oddziałów składających się z odpowiednio wyszkolonych chłopów w celu obrony swych dóbr. W 1709 roku brał udział w wyprawie króla szwedzkiego Karola XII pod Połtawę. W roku tym, wydrukowano traktat St. A. Szczuki „Ecdipsis Poloniae orbi publiko demonstrata”, w którym to przedstawia swój program reform skarbowo-wojskowych. Domagał się on w nich między innymi odebrania magnatom królewszczyzn w celu powiększenia dochodu państwa. Mówił o konieczności zwiększenia liczebnego stanu armii, po przez opodatkowanie dóbr szlacheckich i kościelnych. Postulował tworzenie szkół publicznych finansowanych przez państwo. Na Sejmie elekcyjnym szlachta pod przewodnictwem St. A. Szczuki wybrała nowego króla Augusta II. Zakon Ojców Pijarów powołał w roku 1710 Szczukę na protektora zakonu w całej Polsce. W dniu 19 maja 1710 roku zmarł w Warszawie w wieku 58 lat podkanclerzy Wielkiego księstwa Litewskiego Stanisław Antoni Szczuka - twórca oraz właściciel miasta Szczuczyna i dóbr składających się 14 całych wsi, części 9 wsi i pól po 6, protektor i doradca króla Jana Kazimierza Michała, Jana III Sobieskiego utrzymujący dobre stosunki ze Stanisławem Leszczyńskim i Augustem II. Polityk i reformator nawołujący do jedności narodowej i reform wewnętrznych. Należy go zaliczyć do pocztu światłych ludzi jego epoki. Zwłoki St. A. Szczuki spoczywają w podziemiach kościoła p.w. Imienia Najświętszej Marii Panny w Szczuczynie. Do dziś istnieje gałąź rodu Szczuków w Olszewie – Górach, zamieszkująca tam już w XVIII wieku. Materiały z których korzystałem: „ Janina znak Sobieskich” – Bronisław Heyduk „Stanisław Antoni Szczuka” – I. Grochowska „Studia i materiały do dziejów powiatu grajewskiego” – M. Gnatowski, H. Majecki Tygodnik ilustrowany 1862 r. Wikipedia op.Szczuczyniak.1692