Jubileuszowe reminiscencje

GRAJEWO OBCHODZI 480. ROCZNICĘ NADANIA PRAW MIEJSKICH           

        Podczas gdy inne miasta w rejonie wycofane z aktywności samorządowej powróciły do trwałego statusu wsi, Grajewo mimo wzlotów i upadków wciąż jest na tyle aktywne, że od prawie pięciu wieków zachodzą w nim korzystne przemiany. Kolejne samorządy systematycznie inicjują różne procesy zmierzające do stabilnego rozwoju miasta. Po ostatecznym przejęciu w roku 1948 władzy powiatowej od Szczuczyna, utraciło ją w roku 1975. Pokorne miasteczko na powrót starostwa czekało aż 24 lata. Nadeszło dopiero w roku 1999, a Grajewo zwiększyło liczbę mieszkańców do ponad 22 000.  Nie pomijając działań na rzecz sąsiednich środowisk wiejskich, Grajewo przyjęło towarzystwo miast porównywalnych – Łomży, Ełku i Augustowa. Atmosfera grajewskich władz dodatnio wpływa na procesy kształtujące warunki życia mieszkańców.            

Grajewo jest położone nad rzeką Ełk, u zbiegu dawnych granic Mazowsza, Litwy i Prus, czyli na terenach, które po dominacji Jaćwingów należały do ziemi wiskiej (wizkiej) w pow. wąsoskim, a jej stolicą było ówczesne miasto Wizna (dziś wieś). Ziemie północno-wschodniego Mazowsza stanowiły wówczas samodzielną dzielnicę książęcą.                   

Początki osadnictwa i znikomy rozwój pierwotnej nazwy Grajwy mógł zaistnieć dużo wcześniej, nim Polska i Litwa zmiażdżyły w 1410 r. wojska krzyżackie pod Grunwaldem. Historię tego miejsca można jednak pisać jedynie z pięcioletnim wyprzedzeniem – od roku 1405. W tym to roku, czyli 615 lat temu, po napadzie jeszcze aktywnych krzyżaków na rybaków wiskich łowiących ryby w swoim Jeziorze Grejwy, napisano notatkę o tym wydarzeniu. W roku 1426 książęcą wieś Grajwy utrwalono w metryce mazowieckich książąt, podczas nadania wójtostwa Boguszowi z miejscowości Lachowstok (dziś wieś Lachowo). Kolejny zapis pochodzi z roku 1472, kiedy to wieś Grajwy pozyskał Jan ze wsi Białowieża (koło Pułtuska). Jan posiadał wiele różnych tytułów, a żeby stać się protoplastą sławnego rodu Grajewskich herbu Gozdawa chętnie przyjął nazwisko Grajewski. Po śmierci ostatniego księcia mazowieckiego Janusza III, Grajewo od roku 1526 podlegało zarządzaniu polskich królów.    

Mocą aktu erekcyjnego, utworzonego w Wilnie 12.07.1540 roku, król Zygmunt Stary nadał dla wsi Grajwy średniowieczne prawa miejskie, wzorowane na prawie niemieckiego miasta Magdeburga, które posiadało patent na taką działalność.  Uzyskane prawa miejskie nie zmieniało rzeczywistego obrazu niedawnej wsi. W dalszym ciągu Grajwy było miastem jedynie z nazwy, przywilejów a w międzyczasie z herbu. Pozbawione możliwości rozwoju prowadziło utarte życie wiejskie, hołdując uprawie łanów ziemi przyznanych przez właściciela. W początkach XVII w. zaczęto stosować spolszczoną nazwę miasta i dawne Grajwy wyparła nazwa Grajewo. Nawykowo jeszcze w latach 60-tych XX w., a sporadycznie dziś, w zależności od wieku rozmówcy i chęci sympatyzowania regionalizmom, Grajewo nazywane jest Grajwem, np.: „Do Stucyna pude pieso, a potem pekesem do Grajwa na łotpust. Ło, toć to była moja parafija”. Forma niezbyt zaskakująca, bowiem stanowi normalny proces podlegający ciągłym przemianom językowym. Nawiązując do odległej historii północno-wschodniego regionu Polski, formy nazewnictwa mają ściśle jaćwieski rodowód, dla których poszukiwacze skarbów językowych przeczesują źródła pisane.          

      Wszystko, choć powoli, zaczęło się kształtować inaczej dopiero od 1545 roku, kiedy po systematycznych udrękach, napadach i grabieżach ostatecznie rozwiązano kwestie sporne związane z przebiegiem granicy Mazowsza, Prus i Litwy. Terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego sięgało wówczas pod bramy Grajewa do otaczającej to miasto od wschodu rzeki Ełk i zanikającym w pobliżu jeziorkiem Brajmura. Dla upamiętnienia zawartej umowy, w pobliżu Grajewa obok rz. Ełk, w pasie granicznym wsi Bogusze i Prostki, postawiono obelisk na trójstyku granic trzech państw: Korony Polskiej, Wielkiego Księstwa Litewskiego i Prus Książęcych. Zbudowany za panowania króla Zygmunta Augusta w 1545 r. słup graniczny (pięć lat po nadaniu praw miejskich dla Grajewa) jest jedynym i najstarszym pomnikiem tego typu zabytków nie tylko w Polsce.                

  Monument graniczny na podstawie kwadratu tworzy murowana z cegły kolumna zakończona ostrym daszkiem pokrytym czerwoną dachówką.  Słup otoczony jest podłożem z kamienia polnego i dwoma ochronnymi głazami. Początkowo stał nieotynkowany. Podczas remontu otrzymał tynk pomalowany na biało i metalowy płotek. Na czołowej, wschodniej ścianie słupa były dwie tablice z czarnego marmuru z tekstem upamiętniającym ustalenia spierających się ze sobą przez kilka wieków trzech sąsiadów. Wyryta w marmurze inskrypcja w języku łacińskim informowała (tłumaczenie): "Kiedy Zygmunt August, ów Jagiellończyk dwojga imion, sprawował rządy w państwie ojca, a margrabia Albert piastował władzę w pokoju nad krajem Prusów, wzniesiony został ten słup, który rozgraniczył tereny obu władców, w roku 1545 miesiącu sierpniu."       

Powyżej tablic umieszczono herby Litwy (Pogoń) i Prus Książęcych (brandenburski Orzeł z koroną na szyi i literą „S” na piersiach, co podkreślało zależność lenną). Oryginalne czarne tablice z tekstem i herbami zostały zdjęte przez Niemców (z nieznanych powodów) i umieszczone w muzeum pruskim w Królewcu, po których ślad zaginął. Aktualnie na zabytkowym monumencie świadectwo historyczne potwierdzają kopie z piaskowca, które umieszczono w 1907 roku.               

W 1692 roku Grajewo przeszło w zarządzanie rodu Wilczewskich, a po 172 latach, w roku 1864 pod władanie Woyczyńskich, którym tylko dziewięć lat przypadło na zarządzanie miastem.    

W wyniku reformy administracyjnej przeprowadzonej przez zaborcze władze carskie w roku 1870 Grajewo po 330 latach utraciło prawa miejskie i egzystowało w ramach osady. Trzy lata później, w roku1873 oddano do użytku żelazną drogę łączącą Brześć-Królewiec. Okupant zbudował wówczas wiele obiektów z czerwono-żółtej cegły, a wszystko to powodowało rozwój Grajewa. Ku radości zaborcy kwitł handel i grabież mienia polskiego na tyle, że w Brześciu (na Białorusi) na cześć kierunku napływającego dobra i usytuowania stacji kolejowej w tym przedmieściu, dzielnicę nazwano – Граевка (Grajewka).   

Grajewo przywykłe do miejskości, dopiero po odzyskaniu niepodległości w 1919 roku i po 49 latach wiejskości odzyskało prawa miejskie. Po II w. św. miasto budziło się do życia. Powstając z ruin na celownik brało swoje aspiracje; być albo nie być dla miasta, jak jego los zmienić, jaką mu przyszłość stworzyć?    

Po przeniesieniu przez niemieckiego zaborcę w 1918 r. siedziby powiatu ze Szczuczyna do Grajewa, przez 30 lat oczekiwano ostatecznego rozwiązania aż do 23.02.1948 r., kiedy (tym razem decyzją polskiego rządu) nazwę powiat szczuczyński zastąpiono – grajewskim. Nie było czasu na zasadne refleksje władz ani mieszkańców. Mimo trudności miasto systematycznie zwiększało ilość zakładów, szkół, ludności, kościołów, budowało szpital i pięło się w górę. Nastała druga szansa rozwoju Grajewa mająca zdecydowany wpływ na rozwój okolic.     

Zanim w ramach zmian administracyjnych w kraju zdecydowano w roku 1975 zlikwidować powiat grajewski, władze zdążyły wcześniej wprowadzić bardzo ważne inwestycje.     

Pod przyjaznym okiem gości, został podpisany przez starostę i wmurowany 30.10.1974 r. akt erekcyjny pod budowę szpitala grajewskiego. Inicjatorami budowy byli lekarze: Jan Magda, Anna Randzio i Kazimierz Borawski. W pięknej kapsule czasu z materiału o podwyższonej odporności na korozję zamknięto dokumenty. Na zewnętrz kapsuły grawerowaną notatkę ozdobną wykonał „sTs” na prośbę kolegi lek. med. laryngologa K. Borawskiego. Po oddaniu do użytku w latach 1981/1982 grajewskiego szpitala, nastąpiła niespodziewana likwidacja sąsiedniego, wysłużonego szpitala im. św. Stanisława w Szczuczynie, choć wcześniejszy plan przewidywał jego rozbudowę.              

W tym samym okresie na terenie dawnej wsi Elżbiecin 2.11.1974 r. rozpoczęto budowę dużych Zakładów Płyt Wiórowych w Grajewie, których otwarcia dokonano 19.12.1977 r. z ówczesnym Prezesem Rady Ministrów Piotrem Jaroszewiczem. Na uroczystości obecny był członek Egzekutywy Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Łomży Michał Adamcewicz, wcześniejszy (1959-1961) Sekretarz Komitetu Miejskiego PZPR w Szczuczynie, potem dyrektor Szkoły Zawodowej w Szczuczynie. W czasie wdrożeniowym zakładów, cenną rolę odegrał m. in. młody inż. Antoni Dudziński, do dziś znany z dużego zaangażowania społeczno-patriotycznego w życiu powiatu.           

Zanim pojawił się w 1999 roku niemiecki inwestor i powstała Grupa Kapitałowa „Pfleiderer” Grajewo S.A. – zakłady osiągnęły znaczny rozwój. Dla miasta nie był to jedyny sukces, bowiem siedemdziesiąte lata XX w. to rosnące każdego dnia sukcesy Grajewa. W 1976 roku powstał Zakład Mleczarski. Z tą datą rozpoczęła się historia wielce znaczącej na rynku całego kraju Spółdzielni Mleczarskiej „Mlekpol”.  Grajewskie płyty i mleczarnia jako dwa największe zakłady produkcyjne, tworzyły i tworzą nie tylko kapitał i zatrudnienie, ale i dumę dla regionu i Polski. Ponadto w 1993 r. otwarto, choć nieproduktywną w sensie materialnym, to bardzo potrzebną dla intelektualistów Izbę Pamięci Narodowej pod nazwą GIH. Dziś, Grajewska Izba Historyczna jest Oddziałem Grajewskiego Centrum Kultury. Obydwie jednostki kulturalne promieniują edukacją historyczną, prowadzą badania, organizują konferencje, współorganizują uroczystości z naciskiem na cele patriotyczne, zabezpieczają historyczne materiały dla przyszłych pokoleń, etc., etc.             

     Historyczny dorobek miasta Grajewa, nie bez trudu, tworzony był przez 480 lat.  Nad jego bezpieczeństwem symbolicznie czuwać a może atakować miał abstrakcyjny, bo ognisty wilk z pobliskich lasów. Byłoby dobrze, żeby po 480 latach enigmatyczne symbole udowodniono albo ustalono jedną i ostateczną wersję graficzną potrzebnego miastu herbu. Aktualnie stosowany herb ma kontrowersyjną heraldykę, barwy i motywy. Podczas, gdy miasto zmieniało prywatnych właścicieli, którzy nie stosowali w swoich herbach ani wilka, ani drzew, to elementy te mogły beztrosko przedostać się do użytku służbowego np. w XIX wieku. Mogły być zasugerowane przez „kogoś” ze względu na kojarzenie nazwiska właściciela do 1864 r. Wilczewskiego z wilkiem.  W sierpniu 199o roku pani bibliotekarka w Zespole Szkół Specjalnych im. Jana Pawła II w Grajewie przy ul. Ełckiej 11, podbudowana emocjonalnie, informowała mnie o znalezieniu przez nią odmiennego herbu Grajewa niż stosowany. Poinformowała o tym zszokowane niespodzianką władze i gazetę.                 

Zagłębiając się we wspomnieniach o mieście, nie stanowi zaskoczenia fakt, że rok 2020 został stał się Rokiem Grajewa. Do takiego działania nobilituje go znaczenie historyczne określone datą 1540-2020. Być może, jest to pierwsza obchodzona hucznie rocznica na dwadzieścia lat przed „okrągłym” jubileuszem Grajewa.  Silny akcent położony będzie na dzień 12 lipca – jako datę nadania praw miejskich. To wyjątkowe święto obchodzone jest w roku również wyjątkowym, bo przestępnym i o pięknej konstrukcji graficznej roku – 2020.  

     Z powodu zasłużonego świętowania, Grajewskie Centrum Kultury, którego dyrektorem jest dr Tomasz Dudziński, ogłosiło ogólnopolski konkurs na logo jubileuszu. Marta Płoszaj z Gdańska, której praca zdobyła najwyższą akceptację, przedstawia w logo: rozlany brązowy lak, a w nim odcisk pieczęci z wilkiem, trzema drzewami, datą nadania praw miejskich i wyrazem Grajewo.         

Przed władzami powiatu i miasta stoją zaszczytne zadania podczas eksponowania Grajewa przez 366 dni, które przy współpracy z GCK i GIH dla radości mieszkańców i gości, wypełnią znakomicie: Starosta Powiatu Grajewskiego – Waldemar Remfeld, burmistrz Grajewa – Dariusz Latarowski, wójt gminy Grajewo – Stanisław Szleter oraz wszystkie współpracujące jednostki i organy samorządu terytorialnego grajewskiego powiatu. Warto jest dalej myśleć kreatywnie, pracować dla ludzi i miasta, jeśli ma się przed sobą jasny cel i wynikający z niego dorobek.     

Grajewo w ciągu 480 lat aktywne w ruchach wolnościowych, wdrażające śmiałe projekty i dążące do oddolnych przemian, przekształca się z ospałego, prowincjonalnego ośrodka w spragnione współczesności miasto.   

GALERIA ZDJĘĆ

Tekst, zdjęcia i film: Stanisław Orłowski

 Film – Jubileuszowe reminiscencje: https://youtu.be/Ea2jaSKtwaM