Uzasadnienie merytoryczne projektu herbu i flagi powiatu grajewskiego

Współczesna krótka charakterystyka powiatu grajewskiego.

Powiat Grąjewski powstał z mocy ustawy z dnia 01.01.1999 r. Obejmuje swym zasięgiem obszar o łącznej powierzchni 96707 ha, co stanowi około 5 % obszaru województwa podlaskiego. Powiat graniczy od: • wschodu z powiatami Augustów i Mońki, • zachodu z powiatem Kolno, • północy z powiatami Ełk i Pisz ( woj. warmińsko-mazurskie), • południa z powiatem Łomża. Na strukturę administracyjną powiatu składa się 6 jednostek samorządowych, w tym: • jedna gmina miejska - Grajewo, • dwie gminy miejsko-wiejskie - Raj gród i Szczuczyn, • trzy gminy wiejskie - Grajewo, Radziłów i Wąsosz. Pod względem geograficznym położenie Powiatu Grajewskiego jest zróżnicowane. Od zachodu występuje Wysoczyzna Kolneńska, zaś od wschodu Kotlina Augustowska. Teren rozciągający się na północ stanowi południową część Pojezierza Ełckiego o licznych i wysokich wzgórzach morenowych oraz głębokich rynnach jeziornych. Natomiast część południowo-wschodnia powiatu to dolina rzeki Biebrzy, będącej równocześnie w tym rejonie granicą powiatu. Największymi rzekami powiatu są: Biebrza, Ełk, Jegrznia i Wissa. Do największych jezior zaliczyć należy: Rajgrodzkie, Toczyłowo i Mierucie. Rzeka Ełk, prawy dopływ Biebrzy, dzieli powiat grajewski na dwie części. Na południe od Ełku znajduje się większa część powiatu zajmująca północno-wschodnią część Wysoczyzny Kolneńskiej i część Kotliny Biebrzańskiej. Część północna jest bardziej urozmaicona: występują tu łąki, torfowiska, bagna dolnego biegu Jegrzni i Ełku, malownicze i czyste jeziora, dorodny las oraz żyzne ziemie przy Jeziorze Rajgrodzkim. Część powiatu grajewskiego zajmuje utworzony w 1993 r., największy w Polsce Biebrzański Park Narodowy wraz z otuliną 9692 ha, co stanowi 10% powierzchni powiatu. Unikalne w skali europejskiej obszary bagienne torfowe są naturalną ostoją łosia i wielu gatunków rzadkich ptaków. Oprócz BPN powiat grajewski ma do zaoferowania turystom rezerwaty przyrody: + Czerwone Bagno - naturalne zespoły roślinności leśnej, bagiennej i torfowiskowej; pierwsza chroniona w Polsce ostoja łosia; + Czapliniec Bełda - faunistyczny, utworzony w 1958 roku w celu ochrony miejsc gniazdowania czapli siwej; + Ławski Las I i II - leśne, utworzone w 1998 roku w celu zachowania fragmentów olsu i łęgu jesionowe - olszowego; oraz obszar chronionego krajobrazu Pojezierze Rajgrodzkie - utworzony w 1982 roku, w celu zachowania obszarów o wysokich walorach przyrodniczych, krajobrazowych, kulturowych i wypoczynkowych. Ogółem powierzchnię powiatu stanowią: użytki rolne - 37549 ha (38,8%), pastwiska i łąki - 25848 ha (26,7%), lasy - 21439 ha (22%), nieużytki - 4755 ha (5%), wody - 1888 ha (2%), inne-5319 ha (5,5%). Powiat grajewski liczy około 53 tys. mieszkańców. W wieku produkcyjnym jest 56% mieszkańców, a w wieku przedprodukcyjnym 30%. Ponad 20% mieszkańców jest bez pracy. Rozwija się tu przemysł drzewny i przetwórstwo rolnicze. W Grajewie krzyżują się najważniejsze szlaki komunikacyjne przebiegające przez powiat: linia kolejowa i droga wojewódzka z Białegostoku do Ełku z drogą krajową nr 61 z Warszawy do Suwałk, która jest fragmentem międzynarodowej trasy z Europy Zachodniej do krajów bałtyckich.

Rys. historyczno-heraldyczny terytorium powiatu graiewskiego

Obszar obecnego powiatu grąjewskiego składa się z 5 jednostek terytorialno-samorządowych o częściowo wspólnej przeszłości historycznej. Taki stan rzeczy spowodowany był głównie przygranicznym charakterem tych terenów pomiędzy Prusami, Litwą i Mazowszem. Pierwotnie tereny te były zamieszkiwane przez plemiona jaćwieskie. Po ich pokonaniu o tereny te zabiegali Krzyżacy, Litwini i Mazowszanie. Miało to decydujący wpływ na rozwój osadnictwa, które w wyniku długotrwałych walk o wpływy i ziemie pograniczna jaćwiesko-mazowiecko-ruskiego rozwinęło się dopiero w XIV i XV w. W 1343 roku w Bratjewie książę mazowiecki Siemowit II zawarł traktat z Krzyżakami regulujący granicę północną Mazowsza, która przetrwała nie zmieniona do roku 1945. Granica ta stanowi do chwili obecnej granicę powiatu grąjewskiego, a zarazem granicę województw podlaskiego i warmińsko-mazurskiego. Natomiast w 1358 r. został zawarty akt rozgraniczenia rubieży państwowych pomiędzy księciem mazowieckim i księciem litewskim, w wyniku którego powiat goniądzki znalazł się przy Mazowszu. W roku 1398 Krzyżacy oddali Litwie wschodnią część ziemi wiskiej z grodem w Goniądzu, położoną między rzekami Biebrzą i Brzozówką oraz dawną Jaćwież między rzekami Łęk i Netta. Pomimo protestów ze strony książąt jak i korony powiat goniądzki nigdy już nie powrócił do Mazowsza. W roku 1402 odzyskano od Państwa Krzyżackiego jedynie zachodnią część ziemi wiskiej. Ostatecznie trwałą granicę między Zakonem, Wielkim Księstwem Litewskim i Mazowszem przyniósł traktat znad jeziora Melno w 1422 r. Wówczas to rz. Ełk stała się granicą mazowiecko - litewską, a później granicą woj. mazowieckiego i podlaskiego. Litwa nie poprzestała na podboju swych zachodnich ziem pogranicznych i wkrótce zajęła ziemie z dawnymi grodami podlaskimi. Jeszcze w 1458 roku książęta mazowieccy Bolesław i Władysław bezskutecznie upominali się o zwrot powiatu węgrowskiego i powiatu goniądzkiego. Niezależnie od poparcia ze strony Korony ziem tych już nie odzyskano. Spory trwały aż do końca istnienia Księstwa Mazowieckiego. Od początku XVI w. aż do III rozbioru w 1795 r. obecne tereny powiatu grąjewskiego należały częściowo do województwo mazowieckiego (obecne gminy Grajewo, Wąsosz, Radziłów i Szczuczyn), a częściowo do województwa podlaskiego (Rajgród). Województwo mazowieckie utworzone zostało 27 grudnia 1529 r. przez Zygmunta Starego po inkorporacji w 1526 do Korony Polskiej Księstwa Mazowieckiego. W jego skład wchodziło 10 ziem. Wśród nich była najbardziej nas interesująca ziemia wiska. Były to północno-wschodnie krańce Mazowsza, sięgające aż po Puszczę Dybła i biebrzańskie błota. W skład tej ziemi wchodziły 3 powiaty: wiski, wąsoski (wyodrębniony w 1471 r.) i radziłowski (wyodrębniony w 1548 r.), ze stolicami w grodach książęcych (królewskich): Wizna, Radziłów i Wąsosz. Województwo mazowieckie miało za herb orła białego bez korony, w polu czerwonym. Również ziemia wiska posiadała samodzielny herb, którym był w polu złotym połuniedźwiedź czarny i połuorzeł czerwony pod jedną koroną. Natomiast województwo podlaskie powstało w 1513 r. i objęło swym zasięgiem również powiat goniądzki ziemi bielskiej, w obrębie którego znajdował się Rajgród z przyległymi terenami. Od unii lubelskiej (1569 r.) województwo to weszło do Korony. W 1571 r. dobra goniądzko-rajgrodzkie przekazane zostały Zygmuntowi Augustowi. Z ich terenów utworzono dwa starostwa, w tym rajgrodzkie, które przetrwało aż do III rozbioru Polski. W omawianym okresie województwo podlaskie symbolizował herb utworzony z dwóch herbów Polski i Litwy. Przedstawiał on zatem tarczę o dwóch polach czerwonych, na jednym orla białego, a na drugiej litewską pogoń. W wyniku III rozbioru w 1795 r. całość obszaru obecnego powiatu grajewskiego włączono do organizowanej na mocy decyzji z grudnia 1796 r. nowej prowincji - Prus Nowowschodnich. Patentem z l czerwca 1797 r. dokonano nowego podziału administracyjnego. Prowincję podzielono na dwa departamenty: białostocki i płocki. Departament białostocki dzielił się na 10 powiatów, wśród których był powiat goniądzki, obejmujący będące w naszym zainteresowaniu tereny. Na mocy postanowień traktatu w Tylży w granicach utworzonego Księstwa Warszawskiego znalazł się również powiat goniądzki Prus Nowowschodnich. Według nowego podziału administracyjnego w 1807 r. utworzono 6 departamentów. Wśród nich łomżyński ze stolicą w Łomży, obejmujący powiaty: łomżyński, tykociński, biebrzański, wigierski, kalwaryjski, mariampołski i dąbrowski. Tereny aktualnego powiatu grajewskiego znalazły się w całości w obrębie powiatu biebrzańskiego, którego siedzibę zlokalizowano w Szczuczynie. Ponieważ równocześnie część Białostocczyzny została włączona do Cesarstwa Rosyjskiego, tereny powiatu stały się przewężeniem łączącym centralne obszary Księstwa, a później Królestwa Polskiego z Suwalszczyzną. W wyniku fiaska kampanii moskiewskiej Napoleona, wojska rosyjskie rozpoczęły ponad dwuletnią okupację ziem polskich, o których losie miał zdecydować kongres wiedeński. W wyniku podjętych na nim decyzji utworzono Królestwo Polskie. Ustawa Konstytucyjna Królestwa Polskiego z 1815 r. przywróciła tradycyjny podział administracyjny kraju na województwa, które pod względem obszaru stanowiły odpowiedniki departamentów Księstwa Warszawskiego. Nowopowstałe województwo augustowskie nie różniło się od departamentu łomżyńskiego. Ziemie dzisiejszego powiatu grajewskiego wchodziły w skład powiatu biebrzańskiego (z siedzibą w Szczuczynie) w obwodzie augustowskim. W roku 1837 r. województwa zostały przemianowane na gubernie, a w 1842 r. powiaty na okręgi z zachowaniem dotychczasowych ich granic. Przywrócenie w 1815 r. województw jako jednostek podziału administracyjnego kraju umożliwiło powrót do herbów województw. Z 1826 r. pochodzi plansza z herbami województw Królestwa Polskiego. Województwo augustowskie symbolizował na tarczy czerwonej dwudzielnej w słup, w polu prawym Pogoń, w polu lewym niedźwiedź czarny wspięty ze złotą obrożą zwrócony w lewo. Herb ten łączył litewską Pogoń z dawnym herbem księstwa żmudzkiego. W 1844 r. zmieniony został podział administracyjny ziem Królestwa Kongresowego, w wyniku którego z 8 dotychczasowych guberni utworzono 5. Ziemie tworzące dziś powiat grajewski nadal wchodziły w skład dotychczasowych jednostek administracyjnych w ramach utrzymanej w dotychczasowych granicach guberni augustowskiej. Herb guberni augustowskiej, zaprojektowany w 1845 r. i zatwierdzony przez cara w 1849 r. pozostał bez zmian w stosunku do tego z wcześniejszego okresu. W 1867 r. ponownie zreformowany został podział administracyjny Królestwa Kongresowego. Utworzono 10 guberni. Z ziem dzisiejszego powiatu grajewskiego (wraz z gminą Lachowo) utworzono powiat szczuczyński w granicach nowoutworzonej guberni łomżyńskiej. W 1869 r. car zatwierdził projekty herbów wykonane w petersburskiej Heroldii. Zostały one pozbawione symboli nawiązujących do polskiej przeszłości tych ziem. Herb guberni łomżyńskiej stanowiła w polu błękitnym łódź złota z czterema wiosłami, z żaglami białymi i takimż proporcem masztowym, po bokach której dwa romby srebrne. O zakorzenieniu ww. herbu w świadomości miejscowego społeczeństwa oraz zaniku polskiej tradycji heraldycznej może świadczyć chociażby fakt używania pełnego wizerunku tego herbu wraz z koroną i labrami na pieczęciach wszystkich gmin powiatu szczuczyńskiego w okresie II RP. Współczesny powiat grajewski jest bezpośrednim spadkobiercą jednostki administracyjnej województwa białostockiego z okresu dwudziestolecia międzywojennego, czyli powiatu szczuczyńskiego z siedzibą w Grajewie, która została tu przeniesiona przez niemieckie władze okupacyjne w III 1918 r. Również jego dzisiejszy kształt terytorialny (z drobnymi zmianami) nawiązuje do swojego przedwojennego antenata. W okresie PRL interesujące nas tereny nadal tworzyły w ramach województwa białostockiego powiat szczuczyński, który na mocy rozporządzenia Rady Ministrów z 23 II 1948 r. zmienił nazwę na powiat grajewski. W okresie PRL dokonywano również pewnych zmian terytorialnych jego obszaru poprzez przyłączanie lub oddzielanie części gmin (gromad) głównie w obszarach przygranicznych powiatu. Jednak trzon powiatu, czyli tereny obecnych gmin Grajewo, Szczuczyn, Radziłów, Wąsosz i Rajgród nie podlegały tym zmianom. Ostatnia zmiana przed obecnym stanem nastąpiła w wyniku reformy administracyjnej PRL z 1975 r. W wyniku zwiększenia liczby województw i zlikwidowania powiatów gminy byłego powiatu grajewskiego znalazł się wówczas w obrębie nowopowstałego województwa łomżyńskiego.

Herb powiatu grajewskiego

Opis projektu herbu: Tarcza późnogotycka (tzw. hiszpańska) dwudzielna w pas, w polu pierwszym złotym połuniedźwiedź czarny o języku czerwonym i oku złotym i połuorzeł czerwony o oku czarnym grzbietami złączone pod wspólną koroną złotą, w polu drugim zielonym łoś złoty o oku czarnym stojący. Przy opracowywaniu projektu herbu współczesnego powiatu grajewskiego starano się uniknąć tworzenia herbu zbyt złożonego o niejasnym współcześnie przesłaniu. Zrezygnowano z nawiązywania do herbów historycznych województwa podlaskiego (białostockiego) pomimo obecnej przynależności administracyjnej powiatu grajewskiego do województwa podlaskiego, z którym historycznie można powiązać jedynie współczesne miasto i gminę Rajgród, podczas gdy pozostałe miasta i gminy powiatu znajdowały się w obrębie historycznego Mazowsza. Jednak próba bezpośredniego nawiązania do herbu historycznego województwa mazowieckiego mogłaby wprowadzić w błąd odbiorców współczesnego herbu powiatu, co do obecnej jego przynależności administracyjnej. W związku z dość znacznym rozdrobnieniem własnościowym byłych ziem powiatu postanowiono zrezygnować z nawiązywaniem do któregoś z herbów szlacheckich większych posiadaczy ziemskich z tego terenu, np. Gozdawa - Grajewskich; Trzy Radia - Wilczewskich, Grabie - Szczuków, Trąby - Radziwiłłów. Na przykład herb Gozdawa pierwszych właścicieli Grajewajest aktualnie wykorzystywany w herbie gminy wiejskiej Grajewo. Zrezygnowano również z próby wykorzystania elementów zaczerpniętych z tradycji herbowej miast z terenu powiatu: Grajewa, Rajgrodu, Radziłowa, Szczuczyna czy Wąsosza. Tym bardziej, że geneza oraz symbolika części ww. herbów nie jest do końca przebadana i wyjaśniona. Ponieważ wszystkie z tych miast miały w swojej historii dłuższe lub krótsze epizody związane z lokalizacją w nich władz powiatowych, starano się więc uniknąć eksponowania herbu lub jego elementów, któregoś z nich, w celu uniknięcia stworzenia kolejnych podziałów i rozbudzenia uśpionych animozji z przeszłości pomiędzy mieszkańcami poszczególnych gmin. Animozje powyższe istnieją nadal np. pomiędzy Grajewem a Szczuczynem, który stracił w XIX w. na znaczeniu wobec Grajewa, czego finalnym efektem była w 1948 r. zmiana nazwy powiatu ze szczuczyńskiego na grajewski. Ponieważ herb powiatu powinien służyć budowaniu lokalnych więzi, a więc nie powinien eksponować tylko jednego obszaru, nawet tego najważniejszego. W wyniku powyższych założeń zdecydowano się na połączenie w herbie zarówno faktów historycznych, jak i współczesnych. Dwudzielny podział herbu nawiązuje w sposób pośredni i alegoryczny do dualizmu w rozwoju przeszłości historycznej dzisiejszych terenów powiatu - woj. mazowieckie i woj. podlaskie. Barwy pól tarczy herbowej mają charakter alegoryczny. Nawiązują z jednej strony do przeszłości - złote pole górne, z drugiej zaś do współczesnych cech powiatu - zielone pole dolne. Pole górne to bezpośrednie nawiązanie do barwy tarczy herbowej ziemi wiskiej. Podstawową cechą środowiska przyrodniczego powiatu grajewskiego jest duża liczba lasów, pastwisk i łąk (49% powierzchni powiatu) - stąd barwą drugiego pola jest zieleń je symbolizująca. Dodatkowo kolor złoty symbolizuje również: szlachetność, życzliwość i inteligencję, natomiast zieleń: nadzieję, radość i honor. Uczestnicy Kolokwium Heraldycznego w X 1999 r. w Krakowie postulowali, aby staropolskie herby ziemskie były wykorzystywane przy konstruowaniu współczesnych herbów ziemskich zarówno powiatowych i wojewódzkich, nawet gdy współczesne podziały terytorialne nie pokrywają się z historycznymi. W górnym polu herbu, nawiązującym do przeszłości historycznej terenów powiatu grajewskiego postanowiono wykorzystać herb ziemi wiskiej, jako jednostki administracyjnej, w ramach której większość terenów stanowiące obszar powiatu znajdowały się nieprzerwanie przez najdłuższy okres czasu. Ten element godła podkreśla również wspólną XIV w. przynależność wszystkich obecnych gmin powiatu do ziemi wiskiej. Pojawienie się we współczesnym herbie powiatu grajewskiego staropolskiego herbu ziemi wiskiej (o nieco uproszczonym rysunku dostosowanym do stylistyki XX w.), jako elementu regionalnego dziedzictwa kulturowego, będzie po pierwsze doskonałą formą edukacji historycznej lokalnej społeczności, po drugie zaś przyczyni się do uratowania tego zabytku przeszłości historycznej od całkowitego zapomnienia. W polu drugim (dolnym) postanowiono odwołać się i zasygnalizować współczesne cechy powiatu. Ponieważ w chwili obecnej powiat ma charakter rolniczo-przyrodniczy, którego istotnym elementem jest m.in. zajmowanie części terenów powiatu przez Biebrzański Park Narodowy i obszary chronionego krajobrazu. W BPN występuje największa w kraju ostoja łosia, bezpośrednio na terenie powiatu znajduje się rezerwat Czerwone Bagno -pierwsza chroniona w Polsce ostoja łosia. Korzystając z tego współczesnym elementem godła herbu postanowiono wybrać złotego łosia - jako zwierzę najbardziej charakterystyczne dla obszarów chronionych na terenie powiatu i w sposób logiczny kojarzone przez mieszkańców z tymi terenami. Powyższy dobór barw tarczy i godeł w sposób harmonijny łączy zarówno przeszłość historyczną jak i współczesne oblicze ziem powiatu grajewskiego. Z racji wykorzystania elementów neutralnych dla wszystkich obecnych gmin powiatu, nie tworzy się płaszczyzny ewentualnych nowych podziałów i animozji, a tak skonstruowany herb powiatu może służyć budowaniu lokalnych więzi.

Flaga powiatu grajewskiego

Opis projektu/lagi: Płat flagi ma kształt prostokąta o proporcjach długości do szerokości 8:5, dzielonego w pas. Pas górny szerokości 1/2 płata koloru złotego, pas dolny również szerokości 1/2 płata koloru zielonego analogicznie, jak barwy planszy herbowej. W lewym górnym rogu (kantonie) kompletny herb powiatu grajewskiego o wysokości 2/5 szerokości płata flagi. Górny narożnik herbu w odległości 1/20 długości płata od krawędzi przymasztowej i 1/20 szerokości płata od krawędzi górnej. Grajewo, marzec 2008 r. Opracował: Tomasz Dudziński Bibliografia: + Dudziński T., Herb Grajewa - nierozwiązana zagadka, [w] „Grajewskie Zeszyty Historyczne - Zapis", Nr 3(19), Grajewo 2007; + Dziennik Ustaw, 1998, nr 91, póz. 578; 1998, nr 162, póz. 1126; + Godło i barwa Polski samorządowej. Herby i flagi miast i gmin polskich. Katalog wystawy. Warszawa 1998; + Gumowski, M., Herby miast polskich, Warszawa 1960; + Heroldia Królestwa Polskiego. Katalog wystawy dokumentów ze zbiorów Rosyjskiego Państwowego Archiwum Historycznego w Sanki Petersburgu, pod red. S.Górzyńskiego, Warszawa 2001; + Kuczyński S.K., Polskie herby ziemskie. Geneza, treści, funkcje. Warszawa 1993; + Polskie tradycje samorządowe a heraldyka. Materiały sesji naukowej zorganizowanej w dniach 4 i 5 czerwca 1991 r. w Lublinie, pod red. P.Dymmela, Lublin 1992; + Studia i materiały do dziejów powiatu grajewskiego, pod red. M.Gnatowskiego i H.Majeckiego, t. l Warszawa 1975, t. 2 Warszawa 1974; + Wąsicki Jan, Ziemie Polskie Pod Zaborem Pruskim: Prusy Nowowschodnie (Neuostpreussen), 1795-1806, Poznań 1963; + Wiśniewski J., Rozwój osadnictwa na pograniczu polsko-rusko-litewskim od końca XIV do połowy XVII w., [w] „Acta Baltico-Slavica", 1964; + Wnioski I Krakowskiego Kolokwium Heraldycznego w sprawie symboliki samorządowej III Rzeczypospolitej, [w] „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Heraldycznego", nr 20, marzec 2000; tekst udostępniła: radna Joanna Kosielska